Në gjysmën e dytë të viteve 1400 dhe deri në gjysmën e parë të viteve 1500, Siçilia priti refugjatë të shumtë shqiptarë që erdhën nga rajonet jugore të Shqipërisë dhe Peloponezi për t’i shpëtuar përparimit të turqve osmanë.

EMIGRIMET E PARA

Shqiptarët erdhën për të ripopulluar një rajon i cili, për shkak të luftës së gjatë midis aragonezëve dhe anzhuinëve dhe epidemive që kishin ndodhur, kishte pësuar një rënie të ndjeshme demografike.

Historianë të ndryshëm sicilianë flasin për ardhjen e shqiptarëve në Siçili dhe, veçanërisht, duke u kufizuar me ata që kanë shkruar në një periudhë të afërt me atë të emigracionit, kujtojmë: Fazello, në veprën e tij “De Rebus Siculis” dhe më pas. , Rocco Pirri në “Sicilinë e Shenjtë”, Vito Amico në “Lexicon topographicum siculum” e shumë të tjerë. Për to folën edhe disa eksponentë të komuniteteve arbëreshe. Në veçanti kujtojmë: priftin Nicolò Chetta, në “Thesarin e lajmeve për Maqedoninë”, priftërinjtë Pompilio Rodotà dhe Paolo Maria Parrino, peshkopin Giuseppe Crispi, priftërinjtë Nicolò Buscemi, Nicolò Spata, Spiridione Lo Iacono, baroni. Raffaele Starabba. Në kohët më të fundit, kujtohen kanoni Atanasio Schirò dhe profesorët Alessandro Schirò dhe Giuseppe Schirò.

Sipas traditës së historianëve arbëreshë Çeta dhe Parrino, të marrë nga historianët sicilianë, banorët e parë shqiptarë të Siçilisë ishin ata ushtarë që, pasi u vendosën për rreth dy vjet në kështjellën e Bisirit, në Mazara del Vallo, për të mbrojtur Brigjet siciliane nga inkursionet e Angevinëve, u shpërngulën rreth vitit 1450 në Contessa, në territoret e kontëve Cardona-Peralta, Mezzoiusari në Busambra, Palazzioti në Adriano dhe më pas, pas vdekjes së Skënderbeut, Piana dhe kolonitë e tjera. Sipas kësaj tradite kishte tre vale emigrimi.

E para në vitin 1448, tjetra pas vdekjes së Skënderbeut dhe e fundit në shekullin e XVI, pas marrjes së Corones dhe Modones nga turqit.

VENDBANIMET

Në këtë histori, megjithatë, ka dokumente të sigurta dhe të pakundërshtueshme: kapitujt e kolonive greko-shqiptare të Siçilisë, të përcaktuara nga greko-shqiptarët me feudalët, laikë apo kishtarë, në të cilat u vendosën bashkësitë. Edhe nëse përcaktimi i kapitujve nuk përkon me vendosjen e shqiptarëve, duke qenë ndonjëherë i mëvonshëm, megjithatë ky përcaktim jep referenca të rëndësishme për vendosjen e kolonëve në ishull.

Kapitujt e parë të përcaktuar janë ata të Palazzo Adriano (Palaci) në 1482. Ata vijojnë: në janar 1488 ata të Biancavilla (më parë quhej Callicari); në gusht 1488 ato të Piana dei Greci; më 1501 ato të Mezzojusos (Munxifsi); në dhjetor 1520 ato të Contessa (Kundisa); në 1534 ato të San Michele di Ganzeria. Në maj 1691 u nënshkrua Akti i enfiteozës për feudet e Santa Cristina. Nga ana tjetër, nuk u gjetën kapituj të parashikuar për dy qendra të tjera me prezencë shqiptare: Sant’Angelo Muxaro dhe Bronte. Sant’Angelo Muxaro u banua nga disa kolonë shqiptarë nga Palazzo Adriano rreth vitit 1511, ndërsa Bronte, sipas prof. Giuseppe Schirò, u themelua në të njëjtën periudhë si Biancavilla.

GJUHA DHE IDENTITET ARBERESHE

Shqiptarët e vendosur në Siçili mbajtën të gjallë kujtimin e vendit të origjinës dhe në ditën e Rrëshajëve, përvjetorit të marrjes së Kostandinopojës nga turqit, duke u ngjitur maleve, mbi qendrat e banuara, me shikimin e kthyer nga lindja këndonin. kënga ankimore : “O e Bukura Moree si të llee më nuk të pee”. Ndër mbiemrat e shqiptarëve të Siçilisë gjejmë shumë mbiemra të pranishëm në Shqipëri dhe në zonat e Moresë, të banuara nga shqiptarët, edhe nëse këta mbiemra kanë kaluar një proces sicilizimi.

Mbiemrat janë të përhapur, ose kanë qenë: Lala, Cuccia, Musacchia, Sciambra, Manali, Chisesi, Chetta, Clesi, Crispi, Schirò, Mandalà, Dragotta, Glaviano, Carnesi, Petta, Alessi, Guzzetta, Parrino, Stassi e të tjerë. Lista nuk është aspak shteruese.

Shqiptarët u vendosën në zona të ndryshme të Siçilisë, nën autoritetin e peshkopëve të ndryshëm dhe feudalëve të ndryshëm. Shpesh ata vinin në konflikt me këta të fundit, siç ndodhi mes banorëve të Palazzo Adriano-s dhe Oppezzinghi-ve, herë të tjera u konfliktuan me peshkopët dioqezanë që u përpoqën t’i shtynin të braktisnin ritin grek. Në veçanti, peshkopi i Agrigento-s (atëherë Girgenti), Vincenzo Bonincontri, arriti të transportonte banorët e Sant’Angelo Muxaro në ritin latin, por jo ata të Contessa-s, të cilët iu drejtuan Selisë së Shenjtë kundër pretendimeve të Peshkopit. Në raste të tjera, ata morën pjesë në betejat midis feudalëve të ndryshëm, si në rastin e famshëm “Case Sciacca” të vitit 1529, në të cilin prania e mercenarëve shqiptarë nga Palazzo Adriano ishte vendimtare për fitoren e Kontit Luna mbi Baron Perollo.

RITET FETARE

Një aspekt identitar i komuniteteve arbëreshe ishte profesioni i ritit greko-bizantin. Shpesh humbja e ritualit përkonte me humbjen e identitetit. Kjo ndodhi me komunitetet larg atyre të pranishme në provincën e Palermos (tani Qyteti Metropolitan i Palermos). Gjuha, traditat dhe identiteti arbëreshe humbën në Bronte, Biancavilla dhe San Michele di Ganzeria në provincën e Katanias dhe në Sant’Angelo Muxaro në provincën e Agrigento-s, qysh në shekullin e shtatëmbëdhjetë. Në këto qendra, dëshmitë e origjinës arbëreshe mund të shihen në toponimi ose në prani të ndonjë mbiemri.

Themelore për ruajtjen e identitetit arbëresh ishte krijimi i Seminarit greko-shqiptar të Siçilisë, i cili u zhvillua në qytetin e Palermos në vitin 1757, nga Papa Benedikti XIV. Puna e At Giorgio Guzzetta, nga Piana degli Albanesi (në atë kohë Piana dei Greci) ishte shumë e rëndësishme për këtë institucion . Prania e një kleri që njeh traditat e komunitetit të tij dhe që promovon përdorimin e shqipes në disa faza të liturgjisë (leximi i ungjillit, lutjet, këngët tradicionale) ka kontribuar ndjeshëm në ruajtjen e identitetit shqiptar dhe mbrojtjen e arbëreshëve. Kjo punë u forcua me themelimin, në vitin 1937, të Eparkisë së Piana degli Albanesi, duke përfshirë bashkitë Contessa Entellina, Mezzojuso, Palazzo Adriano, Piana degli Albanesi dhe Santa Cristina Gela. Eparkia ka gjithashtu juridiksion mbi besimtarët e ritit greko-bizantin që banojnë në Palermo. Përveç kësaj, kisha bizantine e Santa Maria dell’Ammiraglio, e quajtur della Martorana, një nga kishat më të bukura në Palermo, pjesë e itinerarit arabo-norman të promovuar nga Unesco është në përdorim për besimtarët e Eparkisë. Prania e këtij institucioni eparkial ka bërë që arbëreshët e qendrave të ndryshme shqiptare ta konsiderojnë veten pjesë të një komuniteti të vetëm.

Në seminarin greko-shqiptar të Palermos (u shpërngulur në Piana pas bombardimeve të Luftës së Dytë Botërore që shkatërruan godinën ku ishte vendosur), u trajnuan jo vetëm priftërinjtë bizantinë, por edhe një klasë e tërë sunduese e komunitetit arbëresh, të përbërë nga profesionistët që nuk kanë përfunduar studimet fetare për të përqafuar profesionet e lira. Mes tyre Francesco Crispi, i lindur në Ribera nga prindër të Palazzo Adriano, i cili ishte një nga arkitektët e Bashkimit të Italisë dhe disa herë President i Këshillit të Mbretërisë së Italisë. Por kishte disa personalitete të shquara që shprehnin komunitetet shqiptare siciliane. Citojmë peshkopin Giuseppe Crispi, xhaxhain e burrit shteti, filologut, studiuesit dhe albanologut grek, deputetit dhe juristes Simone Cuccia, bankierit Enrico Cuccia, i cili ishte në krye të sistemit bankar italian pas Luftës së Dytë Botërore, profesorit Giuseppe Schirò. , autor i shumë veprave letrare dhe eseve të ndryshme për Shqipërinë dhe arbëreshët, mjeku Nicolò Barbato, animator i Fascit sicilian, i Chetta-s së sipërpërmendur dhe për venë bizantine Gassisi dhe Tardo.

ARBERESHET SOT

Arbëreshët kanë arritur të ruajnë gjuhën dhe identitetin e tyre për mbi 500 vjet. Por tani, proceset e shpërbërjes ekonomike që kanë prekur Sicilinë, emigracioni si pasojë, dhe fenomenet në lidhje me marrëdhëniet shoqërore, si ajo e martesave që ndodhin jashtë komuniteteve shqipfolëse, kanë vënë në rrezik ruajtjen e gjuhës. Janë bërë përpjekje për të mbrojtur pakicën gjuhësore arbëreshe. E para u zhvillua në Asamblenë Rajonale të Sicilisë me miratimin e ligjit nr. 26 të vitit 1998, falë punës së dy deputetëve arbëreshë, Francesco Di Martino nga Contessa Entellina dhe Gianni Petrotta, nga Piana degli Albanesi. Por ligji, i kundërshtuar në një masë të madhe nga Komisioneri Shtetëror, nuk ishte në gjendje të realizonte efektet e tij, nëse jo minimalisht. Më therës ishte miratimi i ligjit të shtetit nr. 499 i vitit 1999. Ky ligj njeh arbërishten ndër gjuhët objekt mbrojtjeje dhe identifikon në krahinë organin që duhet të caktojë kufijtë e zonave territoriale në të cilat ligji duhet të kryejë efektet e tij. Në zbatim të këtij ligji, Këshilli Provincial i Palermos u mblodh në Mezzojuso dhe identifikoi zonën territoriale në të cilën ligji është operativ në komunat Contessa Entellina, Mezzojuso, Palazzo Adriano, Piana degli Albanesi dhe Santa Cristina Gela. Në zbatim të ligjit nr. 499, në shkollat ​​e detyrueshme të bashkive shqiptare janë ngritur kurse mësimi të gjuhëve të pakicave.

Aktualisht arbëreshisht flitet në komunat Piana degli Albanesi, Santa Cristina Gela dhe, me disa vuajtje për brezat e rinj, në Contessa Entellina. Nuk flitet më, por identiteti dhe traditat rezistojnë plotësisht në komunat Mezzojuso dhe Palazzo Adriano. Bashkitë Contessa Entellina, Mezzojuso, Palazzo Adriano dhe Santa Cristina Gela, kanë krijuar një bashkim bashkish të quajtur “Besa”, për të trajtuar në mënyrë të unifikuar çështjet që lidhen me ruajtjen e gjuhës dhe traditave arbëreshe.

Megjithatë, shumë arbëreshë sicilianë janë të pranishëm edhe në vende të tjera të Siçilisë, e mbi të gjitha, duke përfshirë edhe shkrimtarin, në qytetin e Palermos. Por shumë arbëreshë me origjinë siciliane janë të përhapur edhe në vende të tjera të Evropës, në SHBA dhe në shtete të tjera të Amerikës.

Rruga Press